Chỉ qua những câu chuyện và kỷ niệm rất đỗi đời thường, chân dung một nghệ sĩ toàn tài của Nhà giáo nhân dân - nhạc sĩ Hoàng Kiều, người dành trọn đời tận hiến cho nghệ thuật chèo, đã hiện lên sáng rõ qua lời kể của những người ở lại - Keobongda24.
Những ký ức về người nghệ sĩ đáng kính này được gia đình và nhiều thế hệ học trò chia sẻ đầy xúc động tại tọa đàm "Nhà giáo nhân dân, nhạc sĩ Hoàng Kiều với sự phát triển của sân khấu, âm nhạc chèo" diễn ra vừa qua tại Hà Nội.
Tọa đàm do Hội Nhạc sĩ Việt Nam, Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, Viện Nghiên cứu bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc, Nhà hát Chèo Việt Nam và gia đình tổ chức nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của Hoàng Kiều.
Dành trọn đam mê cho chèo
Trong ký ức của nhạc sĩ Giáng Son (con gái của nhạc sĩ Hoàng Kiều), hình ảnh "bố Kiều" luôn gắn liền với sự thâm trầm, ít nói, ít quan tâm đến chuyện bên ngoài, mà dành trọn đam mê với nghệ thuật truyền thống, đặc biệt là chèo.
"Từ nhỏ đến lớn, hình ảnh quen thuộc mà Giáng Son luôn nhìn thấy là bố Kiều ngồi viết bên chiếc bàn gỗ suốt ngày đêm. Đôi khi mình tự hỏi không biết bố lấy đâu ra sức lực để có thể ngồi viết một cách đam mê và dẻo dai đến thế?" - chị kể - "Những năm 1980 - 1990 cuộc sống còn rất khó khăn, nhiều đêm bố viết muộn, không có gì tẩm bổ, nên phải nhịn đói đi ngủ".
"Có lần bố nói rằng: "Trong đầu bố có quá nhiều điều muốn viết ra, những nghiên cứu, những phát hiện về nghệ thuật truyền thống, về sân khấu chèo, bố sợ thời gian không còn nhiều, nên phải viết ngày viết đêm là vì vậy" - chị kể tiếp.
Giáng Son cũng cho biết, Hoàng Kiều là người sưu tầm sách từ rất lâu. Nhà không giàu, nhưng ông không tiếc những khoản kinh phí để mua sách, nên vào nhà, toàn tủ sách lớn nhỏ khắp nơi. Sách cũng chính là gia tài đồ sộ ông để lại cho con cháu.
"Ngày bố còn sống, tôi chưa "thấm" nên chưa chú ý lắm đến gia tài đồ sộ ấy, nhưng đến bây giờ tôi mới thấm, mới thấy quý giá vô cùng" - chị cho hay - "Sách của ông rất nhiều, về các lĩnh vực nghiên cứu, như văn hóa dân gian, nghiên cứu Hán - Nôm, sách về kinh dịch, sách viết về văn hóa, nghệ thuật Trung Quốc, đặc biệt rất nhiều tư liệu viết về điệu thức cổ, sách học về piano, các bản giao hưởng nổi tiếng... được mua từ những năm 1960 - 1970".
Còn với nghệ sĩ chèo Bích Ngọc, Hoàng Kiều không chỉ là người bạn đời, mà còn là người đồng hành trên con đường nghệ thuật. Là một nghệ sĩ múa gắn bó với sân khấu chèo, bà luôn khắc ghi hình ảnh người chồng dốc trọn tâm huyết cho môn nghệ thuật này.
"Tôi hiểu những đêm dài anh thức trắng để biên soạn giáo trình, nghiên cứu công trình mà anh ấp ủ và sáng tác nhạc, kịch bản cho sân khấu, cho chèo" - bà bày tỏ - "Tôi từng nhìn thấy ánh mắt anh rạng ngời khi một tiết mục tốt nghiệp của học trò vang lên những làn điệu mà anh dày công dạy dỗ. Và cũng từng thấy đôi mắt ấy rưng rưng khi nhận tấm Huân chương Lao động hạng Nhất do Nhà nước trao tặng".
Vợ nhạc sĩ Hoàng Kiều còn tiết lộ, ngay cả khi đã nghỉ hưu, trước khi ông bị căn bệnh đãng trí của tuổi già, ông vẫn miệt mài với việc nghiên cứu, giảng dạy, dõi theo từng bước đi của học trò và đồng nghiệp.
"Đến tận bây giờ, trong tôi, vẫn còn nguyên hình ảnh người đàn ông dáng cao gầy, hiền hậu, điềm đạm mà tinh thần luôn dí dỏm... cứ lặng lẽ bước những bước đi mãi bên con đường nghệ thuật chèo, nghệ thuật sân khấu và âm nhạc truyền thống của dân tộc. Anh mặc kệ dòng đời ngày càng vội vã, còn anh cứ âm thầm cống hiến và công hiến..." - bà nhớ lại.
Sáng tạo đi trước thời đại
Khởi từ đam mê, nhạc sĩ Hoàng Kiều gần như dành trọn đời mình cho nghệ thuật chèo, với những đóng góp to lớn trên nhiều phương diện: Sáng tác âm nhạc, viết kịch bản, đạo diễn, nghiên cứu khoa học và đào tạo nghệ sĩ chèo. Nổi bật nhất là mảng sáng tác âm nhạc, với phần nhạc của vở chèo kinh điển Súy Vân được coi là một đỉnh cao, có ảnh hưởng sâu rộng cho đến tận ngày nay.
Theo nhạc sĩ Giáng Son, Hoàng Kiều là bậc thầy trong vấn đề lồng điệu của chèo nói riêng, nghệ thuật truyền thống Bắc bộ nói chung. Ông là người phối khí đầu tiên, cự phách cho dàn nhạc chèo và những vở diễn truyền thống.
"Thực ra, bố là người đi trước thời đại khi kết hợp âm nhạc dân tộc với những kỹ thuật sáng tác phối khí của âm nhạc cổ điển Tây phương" - chị bày tỏ.
Cụ thể, khi xem tổng phổ của Tự khúc Súy Vân, các nhạc cụ được chia làm các bộ rất rõ, âm lượng trầm bổng, đầy đặn, số lượng nhạc công phải khoảng 15 - 17 cây cho 1 dàn nhạc thì sức biểu hiện mới hiệu quả cho vở diễn này.
Hoặc như bài Tò vò được Hoàng Kiều viết trên 2 bè, theo kiểu phức điệu cho 6 người hát, đã tạo ấn tượng mạnh mẽ cho chính các diễn viên hát. Đến nay, đã mấy chục năm, các nghệ sĩ vẫn nhớ như in, khi hát lên đều dâng đầy cảm xúc đến rơm rớm nước mắt vì thương cho thân phận Súy Vân...
"Nhắc đến sự thành công của vở chèo Súy Vân, không thể không nhắc đến sự đổi mới, sáng tạo độc đáo, khoa học của âm nhạc bố Kiều" - Giáng Son khẳng định - "Âm nhạc trong vở chèo Súy Vân thành công chính là sự đổi mới về sáng tác hòa âm, phối khí. Bố Kiều đã đặt nền móng cho nhạc nền/nhạc không lời các vở diễn sân khấu mà các nhạc sĩ sau này chưa có ai vượt qua".
Trong khi đó, với lớp nghệ sĩ từng gắn bó cùng Súy Vân, âm nhạc của Hoàng Kiều đã in sâu như một phần máu thịt của vai diễn.
NSND Thúy Ngần, người gắn bó hơn 40 năm với vai Súy Vân, gọi đó là "vai diễn cuộc đời", nhớ lại: "Có người nói, họ xem tôi diễn vai Súy Vân đến 30 lần mà vẫn còn chưa chán, thì công lớn nhất chính là phần âm nhạc của thầy Hoàng Kiều dẫn dắt. Nhất là đoạn thầy dùng âm nhạc để tả cô ấy bị ở thế tiến thoái lưỡng nan: "Đi thì mắc núi mà trở lại thì mắc sông…".
Theo chị, nghệ thuật truyền thống như tuồng, chèo, cải lương đều là loại hình tổng hợp, đòi hỏi diễn viên vừa diễn xuất, múa, hát, lại vừa nhập vai sâu vào từng trạng thái tâm lý. "Trong nhân vật Súy Vân, tôi thuộc âm nhạc đến mức câu nào là kêu trời, câu nào là bước đi, câu nào là cầm nón lết… thuộc làu làu. Không chỉ tôi, tất cả nhân vật diễn bên cạnh tôi cũng thuộc như vậy".
Nhạc công cũng không ngoại lệ. Dàn nhạc của Súy Vân khi Nhà hát Chèo Việt Nam dựng có tới 17 người, nhiều bè bối, nhưng ai cũng thuộc đến mức không cần mở phân phổ.
"Âm nhạc dày mà mênh mang, vang lên là nổi da gà. Giống như một dàn giao hưởng: Mỗi nhạc cụ vào đúng lúc, tả đúng tâm trạng nhân vật, khiến người xem rùng mình. Nghe là biết ngay số phận của Súy Vân, biết tính cách từng nhân vật sẽ thế nào" - NSND Thúy Ngần bày tỏ.
Còn NSND Đoàn Thanh Bình kể, vài năm gần đây, trong chương trình Đông Kinh cổ nhạc tại phố cổ Hà Nội, bà và NSND Thanh Hoài hát bài Tò vò, nằm trong vở chèo Súy Vân của Hoàng Kiều trước nhiều khán giả quốc tế. Một vị khách châu Âu thán phục: "Hát bè mà sao vẫn là chèo chứ không lai với âm nhạc phương Tây, hoặc lai cách ca mới".
Đó là sự sáng tạo của Hoàng Kiều từ những năm 1962. "Ngày ấy cách nay đã hơn 60 năm, ông sáng tác phần âm nhạc cho vở chèo Súy Vân, đến giờ vẫn phải khẳng định đó là tác phẩm "độc nhất vô nhị". Thế hệ sau này, không phải là không xuất hiện các nhạc sĩ giỏi, nhưng thực ra không có một người nào để lại được một bản nhạc có cách phối bè lại hay đến như vậy" - NSND Đoàn Thanh Bình khẳng định.
Nói thêm về bài Tò vò, NSND Đoàn Thanh Bình nhấn mạnh, Hoàng Kiều là người đầu tiên tạo một bản lề cho chèo bằng việc viết bè. Trong bài, bên cạnh bè 1 giữ giai điệu chính, ông đưa vào bè 2, không độc lập mà quyện chặt với bè chính, lúc vút cao, khi hạ xuống, góp phần làm nổi bật tâm trạng nhân vật Súy Vân. Dù là lần đầu xuất hiện, bè 2 vẫn bám vào giai điệu của chèo, vẫn rất đậm chất chèo. Có lẽ vì thế, nó nghiễm nhiêm được công nhận và tồn tại đến nay.
Là diễn viên, NSND Đoàn Thanh Bình cũng đặc biệt quan tâm tới các bài hát và thừa nhận: chỉ riêng phần âm nhạc trong Súy Vân đã "hay toàn diện". Trước đó, chèo cổ chỉ có hát, diễn và nhạc theo lối truyền thống; nhạc nền thường lấy từ các bài bản có sẵn. Nhạc sĩ Hoàng Kiều đã tạo bước ngoặt khi viết nhạc nền riêng cho một vở diễn, khiến diễn viên "không chỉ thuộc từng câu hát mà còn thuộc từng nốt nhạc".
"Nói thật, chỉ cần nhắc tới phần âm nhạc vở Súy Vân, nhắc tới cái tên Hoàng Kiều thì gai ốc trên người tôi đã nổi lên. Tại vì nó rất hay, nó nâng được diễn xuất của diễn viên lên rất nhiều" - NSND Đoàn Thanh Bình bộc bạch.
Vài nét về nhạc sĩ Hoàng Kiều (1925 - 2017)
Ông có tên khai sinh là Tạ Khắc Kế, quê ở Hưng Yên, sinh tại Hà Nội.
Từ năm 1950 - 1953, tu nghiệp ngành âm nhạc tại Vũ Hán (Trung Quốc), sau đó về công tác tại Đoàn văn công nhân dân Trung ương. Năm 1956, ông phụ trách Ban nghiên cứu nhạc múa (Bộ Văn hóa), sau đó đảm nhiệm các chức vụ: Giám đốc Nhà hát Chèo Việt Nam, Hiệu trưởng Trường Trung cấp Nghệ thuật sân khấu thuộc Bộ Văn hóa, Phó hiệu trưởng Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội kiêm Chủ nhiệm khoa Kịch hát dân tộc cho đến khi nghỉ hưu vào năm 1989.
Ông được tặng danh hiệu Nhà giáo nhân dân vào năm 2008. Năm 2022, ông được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật.